Om naar uit te kijken: mooi komt nog
Door Jurjen K. van der Hoek

In de Duitse taal klinkt het poëtisch. Schön kommt schon: Mooi komt nog. Die titel aan een tentoonstelling gegeven zet wel mijn kijken op slot. Want wat wanneer ik de getoonde schilderijen wel mooi vind…, mag ik dat dan niet vinden, omdat het mooi nog komt. De werken van Bernard Divendal zien er prima uit. Althans zijn aantrekkelijk afgedrukt in de mij voorliggende catalogus bij de tentoonstelling in Gera. De plaats ligt in Duitsland. De kunstenaar was er ooit artist-in-residence en komt voor het tonen van onder meer zijn laatste werken daar naar terug. De Duitse tekst in het boekwerk is door de kunstenaar vertaald in de spraak die ik mag rekenen tot moedertaal. Divendal heeft mij het boekje gestuurd met de opdracht “ter be- en aanschouwing”.
De fraaie schilderijen in het thema “Mooi komt nog” zijn welgevormd en stijlvol, om niet te zeggen kunstzinnig of wel te schrijven best in orde. Allerlei synoniemen zijn er voor mooi, maar niettegenstaande dat alles: dat mooi komt dus nog. De kunstenaar heeft het zicht op zijn werk ermee bepaald. Maar spreekt daarmee ook een belofte uit. Wachten nog. Nu het nog doen met dit al schitterende werk. Het wordt beter, best zelfs, want mooi komt nog. Eigenlijk is het een toverspreuk, een magische blik in de toekomst. Een vooruitziende geest. Want het is al mooi, dat werk wat dit voorjaar te zien was in Kunstverein Gera. Ik was niet daar, maar doe het dus met de catalogus. En dat voldoet ook al goed. Wat ik daarin zie stemt ook zeker tot tevredenheid. Maar de maker is alleszins niet content. Hij wil verder, beter, meer, mooi.
Divendal heeft, volgens de tekst in het geschrift, meerdere keren zijn artistieke uitdrukkingsmiddelen drastisch veranderd. Lange tijd werkt hij deels figuratief, maar in 2019 gaat zijn spoor van daar naar de tegenpool: de abstracte kunst. In de inleiding tot de schilderijen en andere werken schuift John Hinnerk Pahl dan kunsthistoricus Wilhelm Worringer uit de tijd naar voren. Deze hield zich begin 20e eeuw bezig met de toen door de gevestigde orde beoordeelde schandalige uitwas in de kunst. De losbandigheid manifesteerde zich in de werken van onder meer de groep Der Blaue Reiter in München. “De figuratie vatte hij op als uitzondering, niet als de regel, in duizenden jaren van kunst maken door mensen.” Want neigen de kunstzinnige activiteiten van de zogenaamde ‘primitieve’ volken juist toen al naar de drang om de wereld op een abstracte manier te beschouwen. Op die manier kon de emotie tot de onverklaarde zaken in het leven veilig gesteld worden. Abstracte vormen, kleuren en lijnen duiden geen herkenbare figuratie maar wel een te begrijpen gevoel, betoogt Pahl. De mens versimpelt de natuurlijke omgeving om een vinger achter het raadsel van het leven te krijgen.

Zonder titel, 2020 (23), Olieverf op linnen, 120 x 110 cm

Bernard Divendal richt zijn blik op het door de mens gevormde en misvormde cultuurlandschap. Daarom probeert hij door zijn kunst orde in de chaos te scheppen. Dat lijkt hem maar amper te lukken, maar de abstracte kunst geeft hem een handvat duidelijke beelden te scheppen. Het experiment gooit de herkenbare figuratie helemaal terzijde. In een beperkt kleurenpalet zijn de vormen in olieverf op doek gezet, Öl auf Leinwand – ook weer die lyriek in de Duitse taal. Die ongedachte vormen komen intuïtief op de drager terecht. Er is geen schets vooraf, het ontstaat. In bij voorkeur gebroken tinten, die niet de helderheid van de primaire kleuren hebben. Maar wel krachtig gepenseeld kunnen worden door warme kleuren en koude tonen tegen elkaar te zetten. Als het ware een complementaire scheiding te maken. Het resulteert in een min of meer rumoerige samenhang van monochrome kleurvlakken. Wel afzonderlijk van elkaar geplaatst als de stukken in een houten legpuzzel. De vlakken zijn autonoom en mengen zich niet, zijn ook niet transparant maar schuiven in elkaar. Lijnen zijn niet gezet, maar worden in het zien getrokken door de begrenzingen tussen de vlakken. Wel lijken vlakken achter andere door te lopen, maar dit is een schijnvoorstelling.

De werken in het boekje, dat is uitgegeven door Kunstverein Gera bij de tentoonstelling aldaar, stemmen gedempt vrolijk. De kleuren zijn niet uitgesproken uitgelaten, althans zo komen ze op mij over in gedrukte vorm. Hoe kleurecht de fotograaf zijn camera ook instelt, de warmte van de tonen in de foto opslaat, de afdruk blijft altijd een echo van het origineel. Live kan de beeltenis een ander zicht geven dan gereduceerd als herinnering een inzicht voorstelt. Geen uitbundige composities dus, maar ik word er wel vrolijk van. Mijn verstand kan op nul, ik hoef geen specifieke gedachte te hebben bij de werken van Divendal. Alle zwaarmoedigheid van het leven kan ik van me afgooien, want deze kunstenaar schept orde in die chaos. Hoewel in eerste aanblik het lijkt of hij de ontreddering juist een beeld geeft. De wanorde in zijn werken portretteert. De abstractie een figuratie krijgt.
De knop is maar moeilijk om te zetten, ons oog zoekt altijd een herkenning in het beeld. Van nature wil de blik de voorstelling kunnen begrijpen. Een vorm moet iets duiden om er een beeld van te maken. In de schilderijen van Bernard Divendal herinneren vormen wel aan wezenlijke profielen en modellen, maar niets is wat het lijkt. De schimmen trekken onverklaarbaar aan het oog voorbij. Verstand op nul, blik op oneindig – dat is het devies. Het waarneembare stelt de geest op de proef. De knop moet om. Objectief kijken, onbevangen zoals de fotolens registreert. Geen betekenis willen geven aan het getoonde. Dan is de kunst van Divendal het best te ondergaan. Nu al genieten, maar de belofte is er: mooi komt nog.

Zonder titel, 2019 (13), olieverf op linnen, 150 x 135 cm

Zijn de vlakken op de schilderijen ongemengd, de lijnen in tekening en aquarel kruisen elkaar. Vlakken stapelen en vormen landschappen van de geest. Een wanorde van gedachten waarin welhaast geen orde te scheppen valt. Naast de zakelijke olieverven hebben het pastel en zijn de waterverven een speelse vormgeving. In deze techniek bereidt de kunstenaar de beschouwer voor op dat wat komt: mooi. Het aquarel is vroeg werk, waarin de spontaniteit van werken nog nauwelijks aan banden is gelegd. Proefde hij in zijn tijd van figuratief werken al van de abstracte koek met in gedachten: mooi komt nog. Er valt een groei in te onderkennen, een duidelijke voortgang. De chaos wordt bedwongen en geordend in de latere schilderijen. Deze boeten wel in naar een spontane weergave, maar worden nog voortdurend intuïtief op gezet.
Met de serie “frame” treedt Divendal uit het vlak en stapt de werkbare ruimte in. Rond een zwart gelakt houten raamwerk danst een speels gekleurde vorm. Het kan er omheen draaien, er in gevangen raken, een uitweg zoeken. De beeltenis raakt buiten het kader. Het schilderij breekt de knellende lijst. De indruk van het zijn, de afdruk van het leven, zoekt een weg naar buiten. Het wil één zijn met de werkelijkheid. De abstracte gedachte wil beeldvlak zijn in het realisme van de handeling. De kunstenaar experimenteert met kleuren, vormen en lijnen, in de werkwijze, de aanpak en stijl. Hij probeert orde te scheppen, duidelijkheid te geven. Hoewel de meeste blikken moeten wennen aan de eenvoud van het zijn, omdat deze gewend zijn aan het meervoud in de omgeving. De abstractie moet in de eenvoudige blik realisme uitstralen, anders is het onbegrijpelijk en dient het nergens toe. Het oog moet wennen aan de ontkenning van het wezen, zich aanpassen aan de non-figuratie om het te begrijpen. Het doorzien van de abstractie is een proces van concentratie, aandacht en blijven kijken – steeds maar weer en opnieuw.



(Foto: Ostthüringer Zeitung)

Tot slot doet Divendal uit de doeken wie hem in zijn kunstenaarsleven houvast bieden. Een serie van vijftien foto’s achter in het blad tonen portretten van voor hem terzake doende figuren in de geschiedenis. De ingelijste portretten waren in de tentoonstelling verspreid tussen zijn werken gehangen. Het geeft aan de werken een extra dimensie of betekenis, zo is de hoop van de kunstenaar. Het is een kleine selectie, want er zijn buiten deze serie meerdere personen waar hij zich aan spiegelt. Schilders als vertegenwoordigers van verschillende tijdperken, van Lucas van Leyden tot Willem de Kooning via Piet Mondriaan. Maar ook auteurs en muzikanten. Walter Kempowski en Bob Dylan. De literatuur staat hem bij op zijn ontdekking van de wereld. De muziek steunt hem in zijn werken in het atelier. De heldengalerij toont de mens achter de kunst. Niet alleen leer ik hem kennen in zijn werk, maar ook door zijn voorbeelden. Pahl denkt tenslotte dat Bernard Divendal tranen ziet als mooiste reactie op zijn kunst. Ten diepste geroerd ben ik niet, maar het werk werkt wel op mijn gevoel. Zoals abstracte kunst simpelweg emoties bloot legt. Mooi komt nog, misschien dus de tranen ook. Schön kommt schon, auch die Tränen.

Mooi komt nog. Catalogus bij de tentoonstelling van Bernard Divendal in de Kunstverein Gera, 2022.
Jurjen K. van der Hoek (Kunststukjes), juli 2022.

http://jurjenkvanderhoek.tumblr.com/

Als dit de uitzonderingen zijn, wat is dan de regel?

Wanneer ik de reeks beschilderde houten objecten overzie, die ik in 2013 en 2014  heb gemaakt, dan valt mij daarbij ondermeer de afwisseling in grootte, kleur en vorm op. De vraag is of er in die gevarieerdheid een algemeen concept of ordeningsprincipe valt te ontdekken. Want de sculpturen hebben weliswaar een aantal overeenkomstige kenmerken, maar bij het aanschouwen van de hele serie blijkt dat de meeste van die kenmerken wel eens in één of meerdere objecten ontbreken, danwel slechts in beperkte mate aanwezig zijn.

Intuïtief formalisme
Geruime tijd voordat ik begon met het maken ruimtelijk werk, heb ik een term bedacht die mijn houding in het teken- en schilderwerk moest samenvatten: het Intuïtief formalisme. Dat klinkt als een soort programma of concept, of zelfs een nieuw-bedachte kunststroming, maar dat is het niet. Eerder is het een kernachtige beschrijving van wat ik zelf aan gedachten en associaties bespeur vóór, tijdens en na het vervaardigen van mijn werk.
Formalisme verwijst naar mijn behoefte aan onder meer ordening, structuur, ritme, helderheid in kleur en vorm, en eenduidigheid in het concept.
Het intuïtieve element bij dit alles geeft aan dat ik, zeker in de beginfase van een werk, de kaders wil verruimen of de grenzen wil verleggen. Dat kan via associaties op basis van de voorgaande werken, of door inbreng van iets van buiten.

Invloed en uitwerking
Een voorbeeld van dat laatste is de sculptuur Philip Guston’s Kidneys (2013), die ontstond na het indrukwekkende weerzien na vele jaren met een schilderij van Guston in het Stedelijk Museum in Amsterdam. De niervorm waarin hij een menselijk hoofd en profil schildert, was voor mij aanleiding tot het idee voor een sculptuur.
Tot dan toe waren alle kleine houten en ijzeren objecten die ik gemaakt had, bedoeld om aan de muur te hangen. Bij dit beeld vond ik echter dat het, vanwege aard (quasi medisch-organisch) en uitvoering, liggend op een tafel getoond moest worden. Een beslissing die gevolgen had voor de werken die ik daarna maakte, want vanaf dat moment was de vanzelfsprekendheid van het ophangen van de objecten vervangen door de keuze tussen staan en hangen. 
Ditzelfde werk kenmerkt zich overigens ook door (voor het eerst) een grote variatie in dikte van het gebruikte hout. Ik wilde daarmee aan de kopse kanten van het beeld refereren aan Gustons gevarieerde en pasteuze schildertoets. Latje voor latje heb ik de gestileerde, in wezen platte niervorm met behulp van een kartonnen mal opgebouwd en uiteindelijk in transparante lagen roodbruin gelakt (gelijkend op geronnen bloed én verwijzend naar de kleur die Philip Guston veel gebruikte in zijn schilderijen).

                     
                      
Ordeningsprincipes
Die keuze om af te wijken van het tot dan toe gangbare maakte mij ervan bewust dat ik überhaupt zulke “regels” of ordeningsprincipes hanteerde. Zo is in veel van de houten objecten te zien dat de gebruikte elementen gelijkvormig (van dikte en breedte) zijn; dat er sprake is van stapeling van die elementen; dat hoeken in verstek met elkaar verbonden zijn; dat de afwerking glad en strak is, met af en toe een zweem van rafeligheid; dat de vormen in minstens één richting symmetrisch zijn; dat de beschildering monochroom is, waarbij licht- en schaduwwerking toch zorgen voor interessante kleurnuances; dat de vormen eerder licht dan massief zijn; en dat voor de beschouwer van de constructies een spel van parallelle lijnen en vlakken zichtbaar wordt. Als gezegd, bij het overzien van de reeks beelden is vrij eenvoudig vast te stellen, welke van de genoemde kenmerken aanwezig zijn.

Houvast en loslaten
Maar echte regels zoals bij een taal, met een grammatica en spellingsvoorschriften, zijn het allemaal niet. Veeleer dienen de genoemde  kenmerken als ideomatisch houvast of als richtlijn om tot beelden te komen, en, binnen de variaties die ontstaan, tot het bewaren van een zekere eenheid en de herkenbaarheid van de hand van de maker, mijn hand dus. In laatste instantie heb ik ook de “regel” van de monochromie losgelaten, toen een idee zich aandiende voor een objectvorm met een element van spiegeling, en waarin ik tegelijk een positief-negatief contrast wilde bewerkstelligen. Dat gegeven moést daarom wel in twee kleuren (bijna zwart en bijna wit) worden uitgewerkt.
Deze methode komt overeen met de houding die ik ook in het verleden op andere terreinen en in andere technieken (schilderen, tekenen) heb gehad. Een concept of thematisch kader dient zich aan en vervolgens werk ik dat uit in een serie van beelden. Tot het klaar is, en het verhaald is verteld. Maar tot aan dat punt drijven nieuwsgierigheid en werkdrift mij voort in het uitdenken en maken van vormen, waarbij intuïtieve momenten en ordeningsprincipes beide – in hun onderling verschillende aard van tijdelijkheid – op gelijkwaardige wijze hun invloed hebben.

Bernard Divendal
juni 2014
 

Bij de opening van de tentoonstelling Maus im Wald, Neuenhaus, 16 september 2013

Inside out – Falsche Erwartung, Dörte Mierau
dOCUMENTA13 / Der Künstler / Die Formen / Sprache Deutsch und Ostdeutsch / Die Ausstellung

     I.DOCUMENTA

Am Tag, da die dOCUMENTA13 ihre Türen schließt, geht es hier gleich mit der DOCUMENTA (14) weiter.
Fragen stehen im Raum dieser Ausstellung:

Nicht nur die Frage nach dem, was die „Maus im Wald zum Tannenzapfen“ macht. Dieses Verfahren ist und bleibt Geheimnis der Wahrnehmungs Metabletica des Künstlers Bernard Divendal. Ein Geheimnis, mit dem er uns Betrachter gern beschäftigt. Vielleicht braucht er sogar unsere Hilfe; wie er auch die Kunst beschwört, ihm Ordnung in das selbst erschaffte, weil so gefühlte/erfahrene und gelebte Chaos zu bringen.
Nein, mehr noch die Frage nach dem, was passiert, wenn die Maus schließlich auf die Erdbeere trifft, die, wie sie alle wissen, als fühlende Erdbeere mit denkenden Hunden grade ihren dOCUMENTA 13 Auftritt hatte.
Was dann also passiert könnte sich mit qualvoller Konsequenz in „Open Mind – Keine Ahnung“ abspielen, einem DOCUMENTA würdigen Aussenschauplatz.
Zwitterwesen aus: Billig(Erdbeer)Treibhaus; auf und zuschlagenden Versatzstücken postpostmodernen Trashs; hochkomplexer visualisierter Formenanalyse. Aber eben auch weltumfassende Tragödie: Tschernobyl; wirkungsloser Sarkophag; ausquellendes Gedärm.
Das Innere bloßgelegt/aufgerissen ins Außen getrieben. Inside-Out.

     II.Der Künstler

Bernard Divendal hat seine Spuren durch die niederländische Kunstwelt gezogen. Wo er ausstellt, folgt ihm eine Gemeinde Erwartungsvoller. In zahllosen Texten wird versucht, seiner habhaft zu werden.
Er gehört zu den wenigen Künstlern, deren Anfragen honoriert werden, ohne dass er sie mit Zeitgeistphrasen auszuschmücken für notwendig hält. Er besticht durch das andere Geheimnis der Kunst (und des Lebens): Authentizität. Die er sich erarbeitet, in dem er, wo’s gemütlich wird, einen anderen Weg einschlägt; dabei seine Weggefährten durchaus mitnimmt. Zeitgleich Flucht nach vorn und Lust am immer Neuen; an sich selbst, dem eigenen Vermögen, dem künstlerischen Wahnsinn, das Ultime erreichen zu wollen. Sich abringend das Werk, mit dem er für immer abschließen könnte - Um dann wieder aufs Neue zu  beginnen (können).

Denn auch das ist es mit Bernard Divendal: er erschafft sich die Voraussetzungen/Bedingungen seines Schaffens selbst, die Conditio sine qua non. Die dann, ganz klassisch, sich (er sie) entwickeln zu den Paradoxien der materialen Implikation, den berüchtigten intuitiven Problemen.
Was bei Divendal z.B. heißt: Er lässt irgendwann einmal die Farbe als Ausdrucksmittel los, verlässt das Zeichnen, kommt zur Skulptur, untersucht darin wiederum die Installation. Und wenn er dann nicht mehr malt, nicht mehr zeichnet usw., dann tritt die Farbe wieder auf. Wie Sie hier sehen können an den Wandskulpturen. Er leistet sich die Farbe wieder, wenn er sie nicht mehr nötig hat. Sie kommt auf ihn zu; in ganz anderer Gestalt. Als NichtFarbe, NichtEinsetzbaresMittel. Als NichvorderHand liegendes Mittel. Von Ihm aus der Hand gelegt. Ihm aus der Hand genommen in die Hand sich zurückgelegt.

     III.Die Formen/Sprache

Weil er es dann doch nicht so ganz hermeneutisch (tautologisch) mag, lässt er den Prozess a) sehen (Quellen, Skizzen, Modelle) und b) stehen (Unfertiges, Zufälliges). Bekennt sich als Perfektionist zum Geschluderten; bewegt sich auffällig ruhig in seinen Paradoxen; die auch ihn lieben; denn es wird ihnen durch Divendal ja doch eine elegante Hülle angemessen.
Diese schlussendliche Eleganz, Klarheit, Deutlichkeit und zugleich Fragen aufwerfende; der Ordnungswille, das Archivierende, das Serielle, das Losmachen des Materials aus seiner ersten Bedeutung, die Raumanalyse, das Reinlassen/passen des Alltäglichen, Banalen, sein Zugriff auf die Gesellschaft – das alles ist die Formensprache Divendals.
Sprache? Sprache! Dieses: Deutsch

     IV. Deutsch

„Doppelzimmer“, „Waldwärts“, „Alles in Ordnung“, „Keine Ahnung“, „Die Maus im Walde“ – sind die Elemente seiner Formensprache im/als materiefreier Metatext. Was er mit dieser heraufbeschwört, ist ihm wohl selber nicht geheuer. Die Maus wird bei/in solchen Geschichten schon mal zum Tannenzapfen.
Unabhängig von seinem Interesse zur deutschen Kultur und Bildenden Kunst als genuiner Basis, sind seine Sprachspiele – jedenfalls im Niederländischen (kulturellen) Kontext, wo sie mir begegnen – merkwürdig an- und abstoßend; Quelle größter Herausforderung.
Da hat jemand was mit Bild und Text und daraufgesetztem Metatext. Doch dieses wird umso frag/würdiger – Wo endet das Spiel? Wohin führt die Wirklichkeit? – wenn da noch die SprachFehlern die Sprachregel/Der übliche Konsens brechen.  Die mir begegnen; die Bernard Divendal hartnäckig verteidigt. Eben die: Falschen Erwartungen.

Aber langsam dämmert es mir, dass es grade diese (SprachSpiel)Fehler sind, die mich viel dichter an den Ursprung bringen, als es die reine Sprache, die Sprache an sich tun würde.

     V. Ostdeutsch Sein

So bleibt ein letztes Ärgernis aufzulösen. Diese verräterische Zuwendung, beinahe Zuneigung zum vermeintlich Ost Deutschen. Wie oft noch muss ich mir die Kittelschürze und das Wachstuch als Ostdeutsches Phänomen gefallen lassen? Was wird mir da gesagt? Wozu muss ich dienen und welche und wessen Erwartungen werden herausgefordert? Und können die etwas anders sein, als - falsch?

     VI. Die Ausstellung

Da hilft nur noch der Blick in die Ausstellung selbst/an sich.
Wir  schweifen von den „Seelen“ – ich nenne sie „Die sieben Todsünden/Völlerei“ -, über die „Profile“, das „“Archiv“ und den „“Prozess“ nach draußen zu „Open Mind – Keine Ahnung“. Halten uns auf bei „*“ und bewundern ein sorgsam aufgespannte Wachstuch.

Und was geschieht?
Dass das, was hier konzeptionell/kuratorisch beginnt mit einer auseinanderstrebenden Vielheit; was weiterhin (durchaus bewusst) sich vereinzelt und sich nicht zusammenhängend versteht/verstehen will, sogar nicht frei ist von einer gewissen Inkonsistenz (aber ist die nicht die Prise Salz?), das wird am Ende doch getragen von einer konsistenten Bild/Formen/GedankenSprache. Wie eben Klarheit, Deutlichkeit, Authentizität.

DOCUMENTA hin oder her. Maus, Tannenzapfen oder Erdbeere/Hund.:

Es ist dem Künstler gelungen, das Material aus seinem/dem Kontext zu befreien, den vorsätzlichen Gedanken aus dem Cliché, das Alltägliche vom Banalen.
Und mit diesen Befreiungsschlägen und den dargebotene visuellen Vergnügen - den Tag aus s/einem Unglück.

Die falsche Erwartung tritt ab und macht den Weg frei für die hohe Erwartung / den schönen Tag.
(Neuenhaus, 16.09.2012

(…) Een performatief werk als “Die Wahrheit über Anton K.” van Bernard Divendal werkt vooral als concept en plan. De toeschouwer leeft zich in de held in, is bevreesd om zijn lot, maar in werkelijkheid, bij het zich bewust worden van de kafkaeske dimensie van ons zijn, vreest hij zijn eigen lot. Op dit punt beland voelt men zich speelbal van een vijandige, krankzinnig geworden wereld. Men wordt door de kronkelingen van een systeem gedreven, waarvan de omvang niet te vermoeden is (…).

Fragment uit het essay “Die Phantasie hat Auslauf”,
door Christoph Tannert, leider van Künstlerhaus Bethanien Berlin,
In de catalogus van de 5e Höhlerbiennale, 2011

Doppelzimmer
(tekst vouwblad bij de tentoonstelling in het Otto-Dix-Haus, Gera, 2002)
Door: Holger Peter Saupe, leider der Kunstsammlung Gera (D) 2002

Het project Doppelzimmer van Bernard Divendal bestaat uit acht wandhoge tekeningen, die de kunstenaar dicht tegen elkaar en in een ruimtelijke indeling in de tentoonstellingsruimte heeft opgesteld. (meer lezen)
Ze tonen opeenvolgend een deel van dezelfde kamer uit het 'Hotel Tiefenthal', dat aan de verbeelding van de kunstenaar ontsproten is en bovendien (niet zonder scherts) refereert aan zijn vermoedelijke genealogie.

Elk beeld biedt een blik in de sober ingerichte kamer vanuit ongeveer hetzelfde standpunt, waarvan de gezichtshoek steeds een stukje, tegen de richting van de klok in, verschuift. Door het veranderde perspectief ontstaat bij de toeschouwer een schijnbare draaiing om zijn eigen as, tot het uitgangspunt weer bereikt is.
Iedere tekening bevat door de aangesneden voorwerpen enige details van de vorige, waardoor de ruimtelijke verhoudingen duidelijk worden en informatie over de plaats van bed, kast, deur, vloerkleed, venster, wasbak en gebruiksvoorwerpen in de kamer verstrekt wordt.
De kunstenaar heeft hiermee een denkbeeldige ruimte geconstrueerd, waar de toeschouwer schijnbaar is binnengetreden en deze verrast staande wordt gehouden, teneinde de geometrie van de dubbele ruimte opnieuw te bepalen.

Divendal werkt bewust met het principe van de verdubbeling en gelaagde betekenissen: een ruimte in een ruimte, een kamer voor twee personen, of de verdubbeling van de blik naar binnen en naar buiten, door het vergezicht uit het raam op een beboste bergrug, die als identieke afbeelding binnen de rand van een schilderij aan de muur verschijnt, en refereert aan datgene wat ooit hoofd en hart van een schilder gevoelig trof.
Deze stille en onbewoonde kamer dient zich aan als een intuïtief projectievlak, dat voor interpretaties open blijft. De kunstenaar laat de toeschouwer los in zijn eigen associatieve spel met herinneringen aan jeugd, familie, vaderland, vakantie en liefde. De plaatsnaam Tiefenthal klinkt vertrouwd en plaatst een romantische idylle in een harmonisch landschap, waarin dromen gedijen, die door de hectische hartslag van de moderne levensruimten zover ver weggeraakt zijn.

In zijn schilderijen houdt de schilder zich sinds geruime tijd bezig met moderne stads- en cultuurlandschappen. Krappe uitsnedes met on-gebruikelijke perspectieven, steile blikken van boven- of onderaf, heldere ordening van horizontale en verticale elementen, alsmede het gebruik van hoeken van kruisende diagonalen, zijn karakteristieke kenmerken van Divendals beeldcomposities. Echter hier – in het ritme van een draaiboek, waaruit de decorstukken schetsmatig op grote papiervlakken genoteerd zijn – gebruikt hij de frontale totaliteit van illustratieve tekeningen, die in een rechthoekige ruimte verschillende perspectiefhoeken terugprojecteren. En hij blijft daarmee eerder schatplichtig aan het genre van de traditionele oud-Nederlandse interieurvoorstellingen.
Divendals bladen van groot formaat zijn geen tekeningen in de gebruikelijke zin, maar zijn veeleer als een op de ruimte betrokken installatie met tekenachtige elementen te duiden, als een grafisch samenstelsel, dat met waarnemingsstrategieën en inherente sporen van menselijke beschaving van doen heeft. In het spanningsveld tussen afbeelding en illusie, schijnbare oppervlakkigheid en ondoorgrondelijkheid, ontregeling en geruststellende bevestiging, gaat het Divendal om visuele ruimten en fictieve leefwerelden, die door beeldende resultaten bijeengebracht, geordend, gemanipuleerd, of verfraaid kunnen worden.
Met dit project diept hij zijn mogelijkheden verder uit en balanceert hij op de smalle scheidslijn tussen het figuratieve schilderen en de conceptuele kunst.

In Bernard Divendals schilderijen uit de jaren '90 voltrok zich de confrontatie met de koele ordening van de stedelijke werelden. Zijn schilderijen tonen, meestal vanuit een verhoogd gezichtspunt, het zicht op uitgestorven parkeerterreinen, straathoeken, bushaltes en plantsoenen, of concentreren zich op de sobere architectuur van stedelijke woonhuizen, viaducten, bruggen, trieste hoogbouw-complexen of monotone stadswijken - beelden die in hun nadruk-kelijke figuratie beslist in de traditie van het magische realisme thuishoren.
Door reizen naar Bohemen en verblijf in het Thüringer Woud werd zijn beeldenwereld uitgebreid met het berg- en boslandschap, waarmee de kunstenaar zijn nieuw-ontdekte zielsverwantschap tot uitdrukking brengt. Maar wacht! - Ondanks de fascinatie voor de schoonheid van het Thüringer Woud houdt Divendal zich verre van een romantische blik op het landschap en stelt hij tegenover de ongerepte natuur het nuchtere beeld van een door menselijke activiteit veranderd cultuurlandschap, waarin langgerekte of bochtige asfaltwegen, vangrails en markeringsstrepen het landschappelijk ideaal doorsnijden.
Het vermeend oorspronkelijke is veeleer onderworpen aan vreemde maat en ritme, toont een beeld van kaarsrechte boswegen, heldere belichtingen, verre doorkijkjes, strakke grenzen en regelmatige begroeiing, waarin natuurlijke formaties, gaten in grond, boom-stammen en kolossale zwerfkeien haast als storende elementen en 'Fremdkörper' voorkomen. In een troebele harmonie, die door het diepe ansichtkaarten-blauw en het verzadigde groen van weiden en bossen af en toe terugveroverd wordt, bevatten deze eigenaardige landschappen toch iets ondoorgrondelijks, dat het antwoord op de vraag naar oorsprong en doel slechts openlaat.

(vertaling: Bernard Divendal)

(Inleiding, gehouden op 12 maart 2002 in de Kunstsammlung Gera, Otto-Dix-Haus, ter gelegenheid opening van de tentoonstelling rond het project 'Doppelzimmer')
Door: Bernard Divendal.

(erstens:)
Meine Sehr geehrte Damen und Herren!

Es ist für mich eine große Ehre sowie ein Vergnügen Ihnen in diesem Ort und an dieser Stelle, eine Auswahl meiner Arbeit zu zeigen.
Zuerst möchte ich versuchen Sie mit einigen meiner Gedanken in bezug auf mein Schaffen als Künstler vertraut zu machen. Danach möchte ich Ihnen einen kurzen Film zeigen.

Zu meiner Verbindung mit Otto Dix möchte ich übrigens erklären, dass dieser Maler mich immer wieder beruhigt in Bezug auf die Frage ob man als Künstler die Freiheit hat, oft seinen Thematik, Stil, oder Technik zu ändern. Otto Dix hat in seinem Künstlerleben mehr Wandlungen vollzogen als ich vermutlich je tun werde. Er zeigt aber, dass Thematik, Stil und Technik Elemente der Malerei sind, die sich aufgrund einer bestimmten künstlerischen Notwendigkeit, immer wieder neu kombinieren und neu hinterfragen lassen.

(zweitens:)
Wenn ich in die Welt in der wir leben hineinschaue, drängen sich unvermeidlich Begriffe wie Chaos und Ordnung auf. Das Chaos regiert, solange der Mensch sich nicht genügend darum bemüht eine notwendige Ordnung zu schaffen. Diese Ordnung ist aber eine Illusion, sowie auch das Chaos eine ist. Nur spüre ich in mir selbst, sowie bei vielen anderen Menschen, den Bedarf - und in meinem Fall auch das Vergnügen - dem Chaos zu Leibe zu gehen.
Mir steht dabei als Künstler die Malerei zu Verfügung.
Schon seit Jahren bin ich besonders daran interessiert, die von Menschen geformte und gestaltete Welt zu observieren und zu registrieren. Und in der letzten Zeit hat sich das weiter konzentriert auf die moderne Kulturlandschaft. In meiner alltäglichen Umgebung, also in den nördlichen Niederlanden, gibt es eigentlich keine Natur mehr (und das gleiche könnte man auch in bezug auf den größten Teil Deutschlands behaupten). Was wir als Natur bezeichnen und vielleicht zu pflegen versuchen, wurde schon längst des Menschen Ordnungslust unterworfen. Jeder Baum bekommt seinen Platz gezeigt und soll es nicht wagen, die Stelle zu ändern, auch wenn er die Fähigkeit dazu hätte.
Es gibt zwar, wie ich neulich erfahren habe, im Thüringer Wald, zum Beispiel am Großen Inselsberg, einige Waldteile die mit dem Namen ‘Totalreservat’ ausgeschmückt sind. Letztendlich ist es aber doch der Mensch der entschieden hat, diesem Teil seiner Umwelt – vermutlich nur vorübergehend - dieses Prädikat zu schenken.
Der Mensch baut unermüdlich an einer Welt, wie sie nach seinem Bilde aussehen soll, und wie es ihm die Umstände erlauben.
Er macht sich darüber Gedanken, schafft Pläne, baut, erweitert, korrigiert und saniert – alles was möglich und wünschenswert ist. Er lässt sich dabei von keiner Katastrophe, es sei durch Krieg oder durch Naturgewalt, stören – bis alles fertig ist, und dann fängt er wieder von neuem an.

(drittens:)
Was ich möchte, und auch versuche, ist dieses Phänomen der Ordnungslust mit meiner Malerei zu verbinden. In meinen Bildern brauche ich vor allem eine Struktur, eine Idee, eine Form (wobei diese drei Begriffe eigentlich Synonyme sind).
Es gab mal eine Zeit in der ich mit rein abstrakten (konkreten) Formen zufrieden war.
Die Verbindung mit der Wirklichkeit hatte ich mir sogar untersagt. Heute ist das anders: die denkbare Wirklichkeit ist in den Bildern zu erkennen, es sei denn – und das muss ich betonen – dass die Vorstellung als Vorstellung immer dem Gemälde an sich untergeordnet ist.
Das Bild ist vor allem eine formelle Konstruktion.
Die Landschaftsbilder bekommen dadurch manchmal diese merkwürdigen Perspektiven, Bildausschnitte und farblichen Abstimmungen. Deswegen spielt auch die menschliche Figur keine Rolle in meiner Bildwelt: Die menschliche Figur würde einfach schon durch ihre Anwesenheit die Szene beherrschen. Es sind eher die Spuren der menschlichen Tätigkeit die ich in den Bildern zeigen will, nicht den Menschen selbst.

Übrigens halte ich es für notwendig, Schönheit sowie Häßlichkeit in meiner Malerei zu zeigen. Wie in der Wirklichkeit existieren die beiden Kategorien nebeneinander. Und ich möchte meinem Publikum weder eine Idylle, noch die Hölle vorführen. Vielleicht geht es mir nur darum, zu zeigen auf welcher Art und Weise ich selber mit der Bekämpfung des Chaos fertig werde.

(viertens:)
Sie werden inzwischen wohl verstanden haben, dass das Hauptwerk dieser Ausstellung hier im Dix-Haus – Das Doppelzimmer – eine außergewöhnliche Arbeit in meinem Oeuvre bildet. Schon von der Form, sowie von der Ausmaße. Dennoch passt es gut in meine Welt und in mein Schaffen. Das Hauptthema des ‘Doppelzimmers’ ist verbunden mit dem Erfassen eines Raumes, mit dessen Platz in der Landschaft, mit Standpunkt und Blickpunkt und deren Verschieben, mit der Natur, in der vorher schon erwähnten Bedeutung. Und natürlich mit dem Bezwingen des Chaos, wie das eben auch einen beschränkten Raum in einem imaginären Hotel scheinbar beherrschen kann.

(fünftens:)
Ich möchte Ihnen, meinen Damen und Herren, jetzt einen kurzen Film zeigen, den ich im Jahre 1998 gedreht habe und ich hoffe, dass dieser Film deutlich macht, wie ich eine Landschaft betrachte und was mich dabei fasziniert.
Die Aufnahmen stammen zum einen aus dem Harz in Deutschland und zum anderen zeigen sie die holländische Landschaft. Zum einen sehen Sie eine Landschaft, die trotz der Eingriffe des Menschen noch da ist, und zum anderen ermöglicht der Film einen Blick auf die holländische Polderlandschaft, die nur durch das Wirken des Menschen existent ist. Wie Sie sehen werden spielt ein Gemälde die Hauptrolle in dem Film: es fungiert als verbindendes Element in einer Serie von Landschaftsbeobachtungen.

(sechstens:)
Bevor wir uns den Film anschauen möchte ich Ihnen aber noch ein kleines Fragment vorlesen aus dem Buch “Heile Welt”, von Walter Kempowski, aus dem Jahre 1998. Damals bin ich beim Lesen auf die folgende Beobachtung der Hauptfigur, also des jungen Lehrers Matthias, gestoßen. Er ist mit dem Fahrrad unterwegs zu seiner neuen Dorfschule (s.26-27):
‘Vom Mühlberg aus gab es eine pathetische Aussicht über das Urstromtal. Matthias lehnte sich auf dem Lenker und guckte in die Ferne. Wälder und sanfte Matten waren zu einer idealen Parklandschaft zusammengewachsen, in der sich die Eische(ein Fluss, b.d.) schlängelte. Pflügende Trecker als Riesenspielzeug darin herumkriechend. (...) Was fängt man mit Aussicht an? Auf diesem Aussichtspunkt fehlte eine Panoramatafel, auf der das, was es hier jetzt zu sehen gab oder auch nicht zu sehen gab, erklärt wurde, damit man es mit der Landkarte vergleichen könnte: Urstromtal oder Geestrücken und die Namen der Dörfer oder weiß der Himmel was. Eine Übersichtstafel, sowie es im Hochgebirge für Touristen gibt, leicht geneigt, wie das Pult auf einer Kanzel, mit zweisprachigen Erklärungen, mit Pfeilen ins Bild hinein und unter Glas.
Was nützt einem die schönste Aussicht, wenn man nicht weiß, wie das heißt, was man sieht?’

Ich wünsche Ihnen einen relativ angenehmen Aufenthalt in dem Doppelzimmer, sowie in meinen Landschaften.

Gera, den 12. März 2002
Bernard Divendal.

(Bewerking van een tekst die oorspronkelijk diende als inleiding bij een openbaar gesprek over de tentoonstelling Rhythmus – Maß – Rasenplatz, in de Kunstsammlung Neubrandenburg (D),
december 1998.)

Hotel Tiefenthal, eindelijk…

door Frank Eerhart, voorgedragen bij de opening van de tentoonstelling Doppelzimmer in het CBK Groningen,
op 5 september 2002

hoe laat is het
ik zie niemand
frau tannenbaum
gaat me voor naar boven
ze opent de deur
en daar sta ik
bitte bitte
ze knikt en draait zich om
loopt de trap af
loopt naar beneden

ik ga de kamer binnen
sluit de deur
doppelzimmer
doppelzimmer
rechts het bed een stoel
een tafeltje vaasje een stoel
het bed een lamp nachtkastje
bed nachtkastje lamp
wie besliep dat bed
sliep eerder in dat bed
gisteren vorig jaar
sliep iemand in dat bed
zag iemand het schilderij
het schilderij de gordijnen het raam
het schilderij
de wasbak schoon
schön
de spiegel
de kast het bed schoon
schön
doppelbed doppelkast
twee stoelen
de knoken
het bed de knoken

de kast de knoken
de stoelen de knoken
de spiegel de deur
het raam het kleed de lijst
het schilderij de spiegel
schön schön
de bloemen de muren
de bloemen de bloemen
het bed de bloemen de stoelen
de bloemen de deur

het raam
nog altijd is het stil
wandelaars hoor je hier niet
ze verdwijnen tussen duizenden
donkere stammen

hoe laat is het
het licht staat laag
werpt lange schaduwen
over wegen van zand
geel zand
geen spoor van mensen
doppelzimmer

het potlood
de deur
een stoel
het bed
een stoel
de tafel
het bed
een stoel
het bed
het raam

het gordijn
het gordijn
de spiegel
de wasbak
pedaalemmer
pedaalemmer
het kleed
het kleed
de kast
de kast
de deur
zo reist bernard divendal rond
tekent met zijn potlood
als ware het takken van
de zwarte bomen waartussen
het licht valt
waartussen het hotel is
de kamer het bed

de kamer een illusie
in de ruimte
een illusie van diepte
een illusie van kleur
maar het grijs is niet grijs
grafiet glanst van ijver
van monnikenwerk
geduldig bewaard
zo herhaalt zich alles
zijn er patronen
is er stijl in meubels
in beeld
doppelzimmer
doppelzimmer

Tekst van Ewa Normann bij de tentoonstelling “Verloren Paradijzen” in de kerk te Zuurdijk (G), juni 2005

De tekeningen van Bernard Divendal
Op de fiets naar Bedum, adres Wroetende Mol. Een atelier geïnstalleerd in een betonnen loods. Met veel ruimte voor een collectie levensgrote tekeningen en schilderijen.
Divendals drijfveer is de menselijke conditie: de vraag naar de zin van het bestaan, het lot van de mens: ‘Wat doen we hier, hoe redden we ons uit de narigheid en waarom lukt dat haast nooit.’ Het oeuvre van de Duitse expressionist Max Beckmann dat de levensangst van de mens op dramatische wijze in beeld brengt is een belangrijke inspiratiebron voor hem. Ondanks dit besef van het menselijk onvermogen blijft er in Divendals werk ook ruimte voor humor. In zijn tekeningen zoekt hij het evenwicht tussen lichtheid en zwaarte.
Voorheen tekende en schilderde hij cultuurlandschappen: uitsnedes van soms weidse stedelijke taferelen, waarin de mens afwezig was. Op de grote tekeningen in grafiet die wij hier zien, staat de mens voor het eerst op de voorgrond, maar wel in een duidelijke interactie met zijn omgeving. Deze bestaat uit natuur die nu eens wild en weelderig, dan weer strak en gestileerd is.
Een ding springt direct in het oog: de menselijke figuren zijn bloot. Hun naaktheid verleent ze enerzijds anonimiteit. Anderzijds worden zij er kwetsbaar door. Zij zijn letterlijk èn figuurlijk bloot, teruggeworpen op hun fundamentele menselijke conditie en overgeleverd aan een natuurlijk oerlandschap. Associaties met een paradijselijke situatie gaan hier echter onherroepelijk mank. Bij het zien van de tekeningen vraag je je af waar deze mensen in godsnaam mee bezig zijn. Een ding is duidelijk: ze hebben het niet makkelijk en er is sprake van een hevig geworstel. Leveren gedachten aan de hel van Dante misschien een te sterke vergelijking op, hun activiteiten lijken op zijn minst merkwaardig. In ‘Angry young tree’ zien wij een man die heel geconcentreerd en ernstig een nogal onbegrijpelijke handeling uitvoert. Hij sjort met een onverstoorbare gewichtigheid aan een jonge boom. De naaktheid van zijn lichaam en de zichtbaarheid van zijn geslachtsdelen halen de serieuze gezichtsuitdrukking onderuit.
Dezelfde gewichtige houding zien wij in de tekening ‘Verbeten man’. Het is volstrekt onduidelijk hoe de man zich ooit in de afgebeelde situatie heeft kunnen werken. Zijn strijd lijkt eveneens uitzichtloos. Hij is verstrikt geraakt in een verhaal zonder begin en zonder einde. Vanuit zijn kikker-in-de-put-perspectief lijkt de ‘Verbeten man’ echter geen andere keuze te hebben. Het gevecht schijnt hem zelfs een zekere bevrediging en bestaansrecht te geven. Hij gaat helemaal op in zijn bezigheid en zet onvermurwbaar door.
‘Druk doende’ is ook ‘Man met spijt’. Deze zit, eveneens bloot, geknield aan de voet van een grote boom in een naaldwoud. Toch schijnt hij zich nauwelijks bewust te zijn van de hem omringende natuur. Zijn gezichtsuitdrukking getuigt van een zware mentale activiteit. Hij lijkt volledig opgesloten in zijn eigen gedachtewereld. Hier, zowel als ook bij een groot deel van de andere protagonisten, voelt de toeschouwer een ongerijmdheid tussen de geconcentreerde expressie van het gezicht en de natuurlijkheid waarvan het naakte lichaam als ook het landschap getuigen. ‘Man met spijt’ lijkt met zijn gepreoccupeerde houding en strak kapsel veel beter op zijn plaats te zijn in een kantoor, gestoken in een pak en gebogen over zijn bureau.
Niet altijd lukt het Divendals figuren echter – zij het maar schijnbaar – de situatie meester te worden.  In ‘Gevallen man’ is de strijd duidelijk mislukt. De man heeft hier alle houvast en controle verloren. Zijn gezicht heeft hij – letterlijk en figuurlijk – eveneens verloren.
Ondanks zijn vroegere interesse voor stedelijke omgevingen als thema van zijn schilderijen is  Divendal gefascineerd door de natuur in bossen en bergen: ‘De natuur doet iets met mij: zij stelt mijn blik op de wereld bij, biedt troost, rust en afleiding.’ Ook de vormentaal in de natuur spreekt tot zijn verbeelding. Bomen vindt hij een onuitputtelijk en dankbaar onderwerp. Divendals  huidige taferelen spelen zich af in de natuur. De mensfiguren echter hebben grote moeite om hierin op te gaan. Ze lijken ervan vervreemd te zijn. Net als van hun eigen natuur. Ze zitten opgesloten hun hoofd, hun ego.
Terug naar Groningen, leidt de weg ineens over indrukwekkende tekeningen van takken op het langgerekte wegdek. De schaduwen van de bomen die de weg omzomen. Deze waren er niet op de heenweg. Ze lijken te zijn meegekomen uit het atelier van Bernard Divendal.

Ewa Normann

Alles scheint eine Spur langsamer zu gehen
Von Katrin Wiesner, Gera

Der Niederländer Bernard Divendal ist Geras neuer Artist in Residence und will abstrakte Bilder ins Dreidimensionale umsetzen. 2002 hatte er ein "Doppelzimmer" im Geraer Otto-Dix-Haus nachempfunden. So wie er es in Pensionen bei seinen Reisen durch den Osten Deutschlands erlebt hatte. Eng, mit schweren Möbeln, auffallend akkurat alles. "Hotel Tiefenthal" hieß das Projekt, das nach Urlaub im Thüringer Wald klingt und zugleich eine Anlehnung an seinen eigenen Namen war: Bernard Divendal. Jetzt ist der 56-Jährige zurück in Gera. Und hat erst einmal sein Zimmer umgeräumt.
Ein Vierteljahr lang nutzt der Niederländer das Kulturförderprogramm der Stadt "Artists in Residence". In der Plattenbau-Wohnung am Kornmarkt, die die Stadt zur Verfügung stellt, hat er alle Ikea-Möbel zur Seite gerückt. "Zum Arbeiten brauche ich Raum und Leere", sagt er. Nachdem Platz geschaffen war, hat er sich ein Zeichenbrett von zwei Meter Länge gezimmert. Und ist, ehrlich gesagt, nun selbst recht gespannt, was die nächsten drei Monate auf ihn zukommt. "Ich will wissen, wie sich das Leben in meiner Heimatstadt Groningen von dem hier unterscheidet." Um das herauszufinden, sind Kontakte wichtig. Erst seit wenigen Tagen in der Stadt, kennt er die Nachbarn, meist ältere Herrschaften, schon mal vom Grüßen. Und etwas ist ihm bereits aufgefallen: "Irgendwie geht hier alles etwas langsamer." In den Arcaden zum Beispiel sei das Laufband zwischen den Geschossen eigentlich ein Stehband, weil sich die Kunden gemütlich fahren lassen, statt es zum schnelleren Fortkommen zu nutzen. Nein, unsymphatisch sei das nicht, nur eben ungewohnt.
Der Mann wird sich schon noch eingewöhnen. Die erste Tour mit seinem Sportrad hat er am Wochenende gedreht und die Landschaft genossen, er wird Künstlerkollegen treffen und natürlich abends mal in die Kneipen gehen. Von Gera aus will er Leipzig, Dresden, Weimar erkunden. Ein Zelt hat er sich mitgebracht für ausgedehnte Wanderungen im Thüringer Wald. Die Landschaft ist ein Grund, warum es ihn immer wieder nach Deutschland zieht. Ein anderer ist die jüngste Geschichte. Im kalten Krieg aufgewachsen, habe ihn die Wende beeindruckt: "Auch für uns im Westen ging plötzlich ein Weltbild unter. Ganz Europa hat sich durch den Mauerfall verändert."
Anders als noch für das "Hotel Tiefenthal" ist der Künstler Divendal zur abstrakten Malerei zurückgekehrt. Zurückgekehrt deswegen, weil sie ihn als Student an der Kunsthochschule Groningen geprägt hatte, bis er zum Figürlichen fand. Abstraktion ist für ihn ein Spiel mit Formen und Farben, mit Assoziationen, die während der Arbeit entstehen. Auch wenn sie nicht so offensichtlich sein werden, die Geraer Eindrücke sollen sich natürlich auch in der Arbeit wiederfinden, die während des Vierteljahres entsteht. Faszinierend an abstrakten Bildern findet Divendal die immer wieder entstehende Illusion von Räumlichkeit. Deswegen plant er eine Rauminstallation, ein dreidimensionales abstraktes Gemälde also. Im Kunstpavillon im Hofwiesenpark soll es zu sehen sein.
"Ich lasse mich überraschen, was jetzt kommt", sagt der Niederländer. Weil er noch mit einem Fuß zu Hause sei - bei seiner Frau, den drei Katzen, dem Atelier - und erst mit einem in Gera, hat er sich Bücher mitgebracht. Die Tagebücher von Max Beckmann, "einer meiner Helden". Und Musik, Klassik bis Captain Beefheart. Aber weil er auch schon halb angekommen ist, hat er sich hier eine Platte gekauft: Ostrock von den Puhdys.

Ostthüringer Zeitung 14.04.2008

Tekst in de catalogus “Alles in Ordnung”

„Nichts ist in den Dingen ohne Sinn“, formulierte Roemer Visscher, einer der berühmtesten holländischen Emblembuchverfasser, und verwies im 17. Jahrhundert auf die den dargestellten Dingen zugrunde liegenden Bedeutungen und Sinnbezüge in der altniederländischen Genre- und Landschaftsmalerei.
Diese Tradition scheint im Werk des niederländischen Künstlers Bernard Divendal, der im Rahmen des Artists-in-Residence-Programmes drei Monate in der Otto-Dix-Stadt Gera lebte und arbeitete, hintergründig nachzuwirken.
In den in Gera entstandenen Zeichnungen und Aquarellen hat sich der lange Zeit der Gegenständlichkeit verpflichtete Maler wieder der Abstraktion gewidmet. Grafische und malerische Elemente, die sich gegenseitig durchdringen und überlagern, fügt er zu einem abstrakten Bildgefüge zusammen, in denen mitunter noch gegenständliche Assoziationen aufscheinen.
Auf dieser Basis hat der Künstler die Konzeption für seine raumgreifende Installation „Alles in Ordnung“ entwickelt, die er im Electrabel-Pavillon im Hofwiesenpark realisiert hat.
Im Zentrum der Installation, die vier unterschiedliche Ansichten aufweist, hat er einen offenen und leeren Holzkubus positioniert, der als rationales Element ein konkretes Volumen definiert. Dem ordnet der Künstler Gegenstände aus dem städtischen Alltag zu und vollzieht zugleich eine strategische Umcodierung, der im Alltag scheinbar feststehenden Gebrauchszwecke.
Geblümte Kittelschürzen, die universellen Kleidungsstücke der älteren Generation für Küche, Haus und Garten, die neuerdings sogar zu skurrilen Kultobjekten stilisiert werden, erregen jenseits des praktischen Nutzens eher eine bildhafte Wirkung.
Die dekorativ bedruckten Wachstuchtischdecken erscheinen als ornamentale Bildflächen an der Wand, übereinander gestapelte Kunststoff-Tragekörbe als farbige Säule, aneinander gereihte Badeschuhe bleiben ungenutzt und stehen als Symbol für unbeschwerte Freizeit und sonnige Urlaubstage, dazwischen eine missliche Spur von Zigarettenstummeln, die der Künstler im Stadtraum gesammelt hat. Ein Drahtgestell könnte Blumen beim Wachstum halten, eine gelbe Wandfläche erzeugt eine intensive Farbwirkung und gibt geometrische Ordnung vor, das verzweigte Rohrsystem ist eine reduzierte Skulptur und vermittelt zugleich eine lineare Struktur. Der schon viereckig gewachsene Stamm mit Birkenrinde ist vielleicht ein genetischer Wunschtraum der Forstwirtschaft und zeigt vielmehr Natur, die keine mehr ist.
An einem mit Leiteraufstieg versehenen Holzgestell, das durchaus an einen Jägerhochsitz erinnert, wurde die Imitation einer prächtigen Geweihtrophäe befestigt. In dem auf dem Boden platzierten Bildteppich blickt sie scheinbar auf einen Lebensmoment des stattlichen Hirsches zurück. Mit dieser Gegenüberstellung von Leben und Tod hat der Künstler ein eigenwilliges Vanitas-Motiv formuliert. Um Rationalität und Irrationalität oder anders ausgedrückt um „die Bewältigung des Chaos“ geht es auch in dem zweiten Raumquader, den der Künstler im Mittelpavillon der Orangerie aufgestellt hat.
Hier zielt er auf die Illusion und verunsichert unsere Wahrnehmung, denn mitunter glaubt man, dass der Quader von diagonalen Glasflächen durchdrungen ist, an denen sich Kugel, Stäbe, Hohlzylinder, Textilgaze, Früchteborde und die banalen Haushaltsgegenstände zu spiegeln scheinen – Realität und Fiktion, Sein und Schein geraten so in wankelmütiges Spiel.

Holger Peter Saupe, Gera, augustus 2008

Bernard Divendal
Vorfälle und spekulative Gedanken
während eines Aufenthalts in Gera

Maus im Wald
Bei einer langen Wanderung im Thüringer Wald lag vor mir auf dem Weg einige Male eine tote Maus. Das führte zu der kleinen Phantasie, dass es immer die gleiche Maus war, die ein Spiel mit mir machte: sie rannte mir voraus, legte sich auf den Waldweg, stellte sich tot, um, als ich vorbeigekommen war, sich aufzurichten und heimlich ein Stück weiter zu rennen und die Täuschung zu wiederholen. Bis ich das Spiel verstand. Dann aber hatte sie (die Maus) den Einfall, sich als schöner schlanker Tannenzapfen zu vermummen. Der Gedanke aber, dass alle im Walde herumliegenden Tannenzapfen auch tote Mäuse sein könnten, hat mich dann doch ein wenig mitgenommen.  

Stadtvermarktung
Während meines Aufenthalts in Gera bin ich verschiedene Male in andere Orte gereist. So führte der Weg unter anderem in die Lucas-Cranach-Stadt Kronach, die Hannah-Höch-Stadt Gotha, die Karl-Schmidt-Rottluff-Stadt Chemnitz, die Jacob-Samuel-Beck (1715-1778)-Stadt Erfurt, die Max-Beckmann-Stadt Leipzig, die Max-Klinger-Stadt Leipzig und die Max-Pechstein-Stadt Zwickau. Jedesmal aber kehrte ich zurück in die Max-Bahr-Stadt Gera.*

(* Gera ist der Geburtsort des Malers Otto Dix. Die Stadt  profiliert sich heute deswegen als Otto-Dix-Stadt Gera. Max Bahr ist der Name eines großen, von mir häufig besuchten Baumarkts am Geraer Stadtrand.)

Unerwartete Sorgsamkeit
Bei einem meiner abendlichen Zigarettenstummelsammelrundgänge durch die Stadt (ich brauchte viele Stummel für meine Installation) sah mir ein Mann aus seinem Fenster bei meiner Arbeit zu. Er rief und winkte mich heran: Ob ich die zum Rauchen brauche? Er hätte wohl ein bisschen Tabak für mich… Ich war gerührt und erklärte ihm, wozu die Stummel dienen sollen. Er war beruhigt. Ach so, für die Kunst! Wir hatten darauf ein schönes Gespräch.
Das heisst: der Mann erzählte mir in Kurzfassung seine Lebensgeschichte. Stichworte: Jahrgang 1946, Amikind, von Mutter und Grossmutter erzogen, manchmal im Knast, 1987 in den Westen abgehauen, LKW-Fahrer gewesen, seinen Vater in Amerika nicht gefunden, als Rentner zurück nach Gera, zufrieden jetzt.

Liebe für die deutsche Sprache I
Eine Maschine aus dem Bergbau ist jetzt im Ronneburger Museumsgelände aufgestellt: der Überkopfwurfschaufellader (PML 63). Wie wurde das Ding wohl im täglichen Gebrauch genannt? Denn ein Satz wie: “Na, Uli, wo steckt denn jetzt wieder unser Überkopfwurfschaufellader”, wäre doch eine allzu umständliche Formulierung in der Umgangssprache der Bergarbeiter.

Löwenschweif und Bier
In einer Nacht im Juni wurde der bronzene Löwe vorm Stadtmuseum Opfer des Vandalismus. Er verlor seinen Schwanz (oder Schweif, wie die Zeitung schrieb). Die Vermutung, dass die Vandalen wegen des Bierkonsums zu ihren Tat angeregt wurden, wäre wohl zurecht.
Die Ironie ist, dass eine grosse Brauerei in der Nähe von Gera als Sponsor von Veranstaltungen im kulturellen Bereich auftritt. “Offenbar haben die Vandalen Bier einer anderen Marke getrunken”, könnte ein Sprecher des Brauhauses gesagt haben. “Unser Bier regt keine Agression an. Es stärkt sogar die Liebe zur Kunst”. 
Der Schwanz ist inzwischen wieder da. Und das Bier fließt wie immer.

Wo ist Lenin?
Es gab eine Zeit, da hieß der heutige Platz der Demokratie Leninpark. Zu dieser Zeit stand, oder besser gesagt, saß da eine gedankenvolle Leninstatue. Im Jahr 1994 wurde der bronzene Staatsmann im Auftrag des damaligen Oberbürgermeisters einigermaßen heimlich von seinem Sockel gehoben. Der Sockel steht noch immer da, sein Name ist darauf gekalkt. Lenin ruht bis heute auf einem Lagerplatz im Osten der Stadt. Liegt auf seiner Seite in einer beschützten Ecke, erweckt aber den Eindruck dass er es schätzen würde, wenn man ihn dann und wann auf seine andere Seite drehe.

Liebe für die deutsche Sprache II
Bei einem Gespräch in der Kneipe unter Beamten, Angestellten, Künstlern, Architekten und anderen kleinen Unternehmern kam man auf die Frage, ob die Freischaffenden sich selbstständig oder selbsttätig nennen sollten. Eine Antwort darauf fanden wir nicht.
Auf der Tür des Fahrstuhls zu meiner Wohnung steht aber geschrieben, dass diese selbsttätig schliesst. Man kann aber so eine Tür doch beschwerlich als Kleinunternehmer betrachten?

So einfach ist es
Kurz vor der Stadt Kronach stand an der Straße ein grosses Werbeschild mit dem Text: “Sind Sie glücklich? Dann haben Sie bestimmt bei uns Ihre neue Küche gekauft!” Das wäre doch was! Alle Probleme auf einmal gelöst. Einfach eine Küche kaufen! Aber, wie gesagt, es war bei Kronach, und das ist schon in Bayern.

Zeitungsnachricht
Kurz nach meiner Ankunft in Gera las ich in der Ostthüringer Zeitung eine Nachricht mit der Schlagzeile “Lederhose sucht einen Jäger”.
Damals wusste ich noch nicht, dass es in der Nähe von Gera ein Dorf mit dem Namen eines für einen Nicht-Deutschen immer doch etwas merkwürdigen Kleidungsstücks gibt.

Lustige Witwe (Frau Schuhmacher)
“Wenn es heute knallt, dann habe ich mich aus Anstand erschossen,” sagte eines Tages meine Nachbarin Frau Schuhmacher, als sie in den Fahrstuhl stieg.
Bei jeder Begegnung hat die kleine alte Dame ihren Schlaganfall von vor drei Jahren erwähnt, und dass dieser nach der Meinung ihres Arztes eine Spätfolge ihrer Erfahrungen in Dresden im Februar 1945 sei. Sie war immer heiterer Laune.
 
Schwierige Topographie
Bei meinem fast täglichen Spaziergang durch die Innenstadt kam ich oft an einem Platz vorbei, dessen Name ich vor Ort jedesmal vergeblich versucht habe ohne Zögern auszusprechen: “Zschochernplatz”.

Alles in Ordnung
An der Kasse im Kaufmarkt in der Heinrichstraße wurde ich oft gefragt, ob alles in Ordnung gewesen sei beim Einkaufen. Diese Frage hat mich immer wieder gerührt, auch wenn ich inzwischen verstand, dass dieser Satz zu den Dienstanweisungen der Kassiererinnen gehört. Ich habe immer bestätigend geantwortet: Ja, alles war in Ordnung. 

Anlage zum Katalog “Alles in Ordnung”. © 2008 Bernard Divendal

Ostthüringer Zeitung 090808

(Catalogustekst Alles in Ordnung II)

Alles in Ordnung II (4 Schilderijen, geen verf)
Het begon anderhalf jaar geleden met een gesprek met Wim Koeneman over schilderkunst. Over de illusie van ruimte in abstracte schilderijen en tekeningen. In die van mij met name: ik had de foto’s ervan meegenomen naar de galerie. Nieuw werk dat ik graag wilde exposeren. Haast terloops kwam de suggestie of ik die ruimte niet concreet kon maken, in een installatie. Die uitdaging ben ik aangegaan.
Het idee ontstond om, binnen het kader van vier geschakelde raamwerken, materiaal te plaatsen dat aan elk van de vier zijden een beeld te zien gaf, dat zowel ruimtelijk (met twee ogen open) als plat (met een oog dicht) gezien kon worden. Als enige beperking gold dat ik geen verf of geschilderde vormen wilde gebruiken.
Een eerste probeersel op klein formaat zag er goed uit, en nodigde uit tot verder werken. Drie wat grotere proefopstellingen volgden, waarbij ik onderzocht welk materiaal of combinatie van materialen iets te vertellen had en hoe vol, of juist hoe leeg de binnenruimte kon zijn.
Het plan voor de grote installatie, met de titel ‘4 Schilderijen (geen verf)’ werd concreet en de afspraak voor de tentoonstelling gemaakt.
Voorjaar 2008 vertrok ik voor enkele maanden naar Duitsland, om in de stad Gera als Artist in Residence te gaan wonen en werken. Van te voren stond vast dat ik in een kunstpaviljoen in een park een installatie zou gaan maken, gebaseerd op het bovengenoemde concept. Dit paviljoen van beton, glas en staal was al een kader op zich. Daar hoefde dus niet nog eens een raamwerk in geplaatst te worden. Toch wilde ik een soort kern als houvast in het geheel aanbrengen, temeer omdat ik in de loop van de tijd niet meer alleen over vorm, maar ook over inhoud en betekenis van het concept en de uitwerking ervan was gaan nadenken. Het houten raamwerk werd vervangen door een centraal opgestelde open houten kubus van exact 1m³ groot. Deze kubus is te beschouwen als rationeel element, waaromheen zich een irrationele beeldenwereld bevindt, met quasi-functionele elementen als leidingbuizen in een gesloten systeem, rastervormen die het evenwicht verstoren, en met voorwerpen uit de alledaagse omgeving en uit de natuur, waarvan door gebruik binnen de installatie de identiteit ter discussie wordt gesteld. De lege kubus kreeg tenslotte nog een gevulde pendant, die elders, in een zaal in de Kunstsammlung werd opgesteld, temidden van mijn tekeningen en aquarellen. Deze tweede kubus lijkt aldus weer op de eerste proefversies van de installatie. Het geheel kreeg de titel ‘Alles in Ordnung’. Daarmee is een oud thema in mijn werk opnieuw aan de orde gesteld: de beheersing van de chaos in het menselijk bestaan. ‘Alles in orde’, alsof er deze keer werkelijk sprake zou zijn van een geslaagde poging tot beheersing van de chaos.
Voor de tentoonstelling in galerie Werfkade 16 wilde ik het nieuwe concept en de titel handhaven. Daarvoor was wel een aanpassing nodig aan de eerste uitvoering: de beeldelementen zelf moesten nu voor de begrenzing zorgen. Dat bleek mogelijk.
Het resultaat staan nu opgesteld: ‘Alles in Ordnung II (4 Schilderijen, geen verf)’. In twee delen, niet ver van elkaar deze keer.

Bernard Divendal, november 2008